MAKALAH
“TEMBANG MACAPAT”
Oleh :
PEMERINTAH PROVINSI JAWA TIMUR
DINAS PENDIDIKAN
SMK NEGERI PASIRIAN
ATUR PAMBUKA
Pujisyukurkitapanjatakenmarangngarsanipungusti Allah SWT ingkang sampun
nglimpaha kentresna lan kasihipun, sahingga kita saget ngrampungaken tugas
damel makalah niki yaiku salah sawijining syarat damel nglengkapi tugas Bahasa
Jawa.
Makalah niki ngrembuk babakkan tembang gambuh inggih meniko paugeran,
tuladha tembang gambuh kaliyan penjelasan isi tembang ingkang sampun didamel.
Nyuwun pangapunten anggene damel makalah niki kurang sempurna lantasih kathah
klentunipun ingkang mboten kita mangertosi.
Kirane sedaya kesaean ingkang sampun maringi datheng kita angsal balesan
saking gusti Allah SWT. Harapan kita mugi-mugi makalah niki wonten paedahekagem
sedaya ingkang maca.
BAB I
PURWAKA
1.1
Wawadaning Perkawis
Ing jaman menika kahanan budaya wonten Indonesia
basa jawa khususipun, dirasa tansah katilep. Bocah-bocah tansah mboten saged
nembangake tembang macapat kanthi trep
wonten ing piwulangan khususe piwulangan basa jawi. Samana ugi tiyang sepuh lan sekolah ingkang sampun arang ngajari seni Jawi punika, kamangka seni Jawi kadhos tembang macapat menika penting sanget.
Ing makalah menika badhe dipunjelasaken peranganipun lan
caranipun nembangaken tembang macapat. Piwulangan basa Jawi,
babagan “Tembang Macapat”
menika minangka dados babagan kang utama, supados
tembang macapat punika mboten ketilep kahanan zaman.
Tembang macapat menika tembang ingkang penting amargi tembang punika
kasusastraan jawi kang badhe ketilep kahanan zaman. Pramila makalah punika
maringi informasi babagan sejarah, jenise, watake lan gunane tembang macapat
iku.
1.2
Momotaning Perkawis
Saking wawadaning perkawis ing inggil,
saged dipendhet momotaning perkawis inggih punika:
1.
Apa
pangerten saka tembang macapat?
2.
Apa
sejarahipun tembang macapat iku?
3.
Apa wae
gunggunging tembang macapat iku?
4.
Apa wae
watak lan gunane tembang macapat iku?
5.
Kepiye
guru gatra, guru lagu lan guru wilangane tembang-tembang macapat iku?
1.3
Ancas
Ancasan saka panyusunan
makalah iki yaiku :
1.
Kanggo
mangerteni pangerten saka tembang macapat.
2.
Kanggo mangerteni
sejarahipun tembang macapat.
3.
Kanggo
mangerteni apa wae gunggunging tembang macapat.
4.
Kanggo
mangerteni apa wae watak lan gunane tembang macapat.
5.
Kanggo
mangerteni guru gatra, guru lagu lan guru wilangane tembang-tembang macapat.
BAB II
SURASA
2.1
Pangerten Macapat
Macapat iku tembang tradhisional ing tanah
Jawa. Macapat uga nular ana ing kabudayan Bali, Madura, lan
Sundha. Saben bait macapat nduwèni baris kalimat sing diarani gatra, lan saben gatra nduwé sawetara guru wilangan (suku kata)
tinamtu, lan dipungkasi nganggo uni pungkasan sing diarani guru lagu.
Biasané macapat dimaknani minangka maca papat-papat, yaiku cara
maca saben patang wanda (suku kata). Nanging bab iki dudu siji-sijiné
makna, penafsiran liya uga ana. Macapat dikira muncul ing pungkasan jaman Majapahit lan wiwitané pengaruh Walisanga,
nanging bab iki mung kanggo kahanan ing Jawa Tengah. Sebab ing Jawa Wétan lan Bali macapat wis dikenal
sadurungé teka Islam.
Puisi tradisional Jawa utawa tembang biasané dipérang
dadi telung kategori:tembang cilik, tembang tengahan lan tembang
gedhé. Macapat digolongaké kategori tembang cilik lan
uga tembang tengahan, déné tembang gedhé arupa kakawin utawa puisi tradhisional Jawa Kuna, nanging ing jaman Mataram
Anyar, ora dipatrapaké prabédan antara suku kata dawa lan cendhak. Saliyané
kuwitembang tengahan uga bisa ngarujuk marang kidung, puisi tradhisional jroning basa Jawa Tengahan.
Yèn dibandhingaké karo kakawin,
aturan-aturan jroning macapat kuwi béda lan luwih gampang dipatrapaké jroning
basa Jawa amarga béda karo kakawin sing didhasaraké marang basa Sanskerta, jroning macapat prabédan antara suku kata dawa lan cendhak
dilirwakaké.
Aturan-aturan iku ana ing:
a. Guru gatra :
wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia:bait).
b. Guru wilangan : wilangan wanda (Indonesia: suku kata)
saben gatra.
c. Guru lagu :
tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.
2.2
Timbulipun Sekar Macapat
Tembang Macapat sampun wonten nalika jaman Majapahit,
ananging sakalangkung anem saking sekar Tengahan. Sekar Macapat menika manut
Tedjohadisumarto karipta dening Prabu Dewawasesa/ Prabu Banjaransari kala taun
Jawi 1191 utawi 1269 masehi.
Antawisipun sekar Macapat kaliyan Tengahan menika meh
memper. Paugeranipun meh sami (guru gatra, guru wilangan, saha guru lagu),
ingkang mbedakaken naming basanipun. Sekar Tengahan ngangge basa Jawi tengahan, dene sekar Macapat ngangge basa Jawi enggal. Ing sekar Tengahan
limrahipun cakepan winastan kidung, mila wonten kidung Durma, kidung Sinom.
Cakepan kasebat sinerat wonten ing Kidung Sundayana.
Macapat kerep dijarwakaké minangka maca
papat-papat awit carané maca pancèn rinakit saben patang wanda.
Nanging iki dudu siji-sijiné makna, penafsiran liyané uga ana. Sajabané sing
wis kasebut ing dhuwur, makna liya yakuwi tembung-pat ngarujuk
marang cacahing tandha diakritis (sandhangan) jroning aksara Jawasing relevan jroning panembangan macapat.
Banjur miturut Serat Mardawalagu, sing dikarang dening Ranggawarsita, macapat minangka cekakan saka frasa maca-pat-lagu sing
tegesé "nglagokaké nada kapapat".Saliyané maca-pat-lagu,
isih ana manèh maca-sa-lagu, maca-ro-lagu lanmaca-tri-lagu.
Miturut ujaring kandha maca-sa klebu
kategori paling tuwa lan diciptakaké déning para Déwa lan diturunaké marang
pandita Walmiki lan ditangkaraké déning sang pujangga istana Yogiswara saka
Kedhiri. Nyatané iki klebu kategori sing saiki disebut kanthi jeneng tembang gedhé.
Maca-ro klebu
tipe tembang gedhé yakuwi cacahing bait (pada) saben pupuh
bisa kurang saka papat sauntara kuwi cacahing sukukata (wanda) jroning saben
bait (pada) ora mesthi padha lan diciptakaké déning Yogiswara.
Maca-tri utawa
kategori sing katelu yakuwi tembang tengahan sing miturut ujar
diciptakaké déning Resi Wiratmaka, pandhita istana Janggala lan disampurnakaké
déning Pangeran Panji Inokartapati lan saduluré. Wusanané,macapat utawa tembang
cilik diciptakaké déning Sunan Bonang lan diturunaké marang para wali.
2.3
Gunggungipun Tembang Macapat
Gunggungipun
tembang macapat wonten 11, inggih menika:
1.
Mijil
2.
Kinanthi
3.
Sinom
4.
Asmarandana
5.
Dhandhanggula
6.
Gambuh
7.
Maskumambang
8.
Durma
9.
Pangkur
10.
Megatruh
11.
Pocung
2.4
Watak lan Gunane Tembang Macapat
Nama Sekar
|
Watak
|
Ginanipun
|
Mijil
|
asih, prihatin, pangajab
|
mulang tiyang ingkang nembe prihatin
|
Kinanthi
|
seneng, asih, kasmaran
|
mituturi, pratelan tresna, mulang
|
Sinom
|
ethes, prasaja
|
piwulang, wewarah
|
Asmaradana
|
tresna, sedhih, sengsem
|
nggambaraken kakesitan, mulang, tresna
|
Dhandhanggula
|
luwes, gumbira, endhah
|
mahyakaken tresna, sedhih nandhang tresna, mbuka
sekar/ srat, mahyaaken kahanan menapa kemawon cocok
|
Maskumambang
|
nelangsa, ngeres-ngeresi, sedhih
|
mahyakaken raos panalangsa
|
Durma
|
keras, nepsu, semangat
|
nggambaraken tiyang nepsu, perang
|
Pangkur
|
sereng, nepsu, gandrung
|
pitutur radi srengen, gandrung
|
Pocung
|
sembrana, parikena, lucu
|
cangkriman, crita lucu, guyon
|
Gambuh
|
sumanak, sumadulur
|
mulang, pitutur
|
Megatruh
|
prihatin, getun, keduwung, sedhih
|
cariyos ingkang sedhih, getun
|
Balabak
|
sembrana, saenake, lucu
|
guyonan sakepenake, sembrana
|
Wirangwong
|
Wibawa
|
mahyakaken keagungan, kaendahan, piwulang
|
Girisa
|
gagah, wibawa, wanti-wanti
|
piwulang, kasepuhan
|
Jurudemung
|
kenes (genit)
|
mancing brahi
|
2.5
Guru Gatra, Guru Lagu lan Guru Wilangan Tembang Macapat
1.
Mijil
= 10i, 6o, 10e,
10i, 6i, 6u
2.
Kinanthi
= 8u, 8i, 8a, 8i, 8a,
8i
3.
Sinom
= 8a, 8i, 8a, 8i,
7i, 8u, 7a, 8i, 12a
4.
Asmaradana
= 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u,
8a
5.
Dhandhanggula
= 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a,
12i, 7a
6.
Maskumambang
= 12i, 6a, 8i, 8a
7.
Durma
= 12a, 7i, 6a, 7a,
8i, 5a, 7i
8.
Pangkur
= 8a, 11i, 8u, 7a,
12u, 8a, 8i
9.
Gambuh
= 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
10. Megatruh =
12u, 8i, 8u, 8i, 8o
11. Pocung =
12u, 6a, 8i, 12a
Macapat iki uga sinebut tembang macapat asli, kang
umumé dienggo sumrambah ing ngendi-ngendi. Urut-urutané tembang Jawa iku padha
karo lelakoning manungsa saka mulai bayi abang nganti tumekaning pati. Mungguh
kaya mangkéné urut-urutané tembang kaya kang ing ngisor iki:
1.
Maskumambang
Gambaraké jabang bayi sing isih ono kandhutané ibuné, sing durung
kawruhan lanang utawa wadhon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadhon,
kumambang ateges uripé ngambang nyang kandhutané ibuné.
Apan
kaya mangkono wewatek neki (12 i)
Sanadyan
wong tuwa (6 a)
Yen
duwe watek tan becik (8 i)
Miwah
tindak tan prayoga (8 a)
2.
Mijil
Ateges wis lair lan jelas priya utawa wanita.
Lan
dimantep mring panggawe becik (10 i)
Lawan
wekas ing ngong (6 o)
Aja
kurang, iya panrimané (10 é)
Yen
wis tinitah marang Hyang widhi (10 i)
Ing
badan puniki (6 i)
Wus
pepancen ipun (6 u)
3.
Sinom
Ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong
anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.
Nulada
laku utama (8 a)
Tumrap
ing wong tanah Jawi (8 i)
Wong
Agung ing Ngeksi Ganda (8 a)
Panembahan
senapati (8 i)
Kepati
amarsudi (7 i)
Sudaning hawa lan nepsu (8 u)
Pinesu
tapa brata (7 a)
Tanapi
ing siyang ratri (8 i)
Amemangun
karye naktya sing sasama (12 a)
4.
Kinanthi
Saka tembung kanthi utawa tuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku
ngambah panguripan ing alam ndonya.
Dadiya
laku nireku (8 u)
Cegah
dhahar lawan guling (8 i)
Lawan
aja sukan sukan (8 a)
Anganggowa
sawatawis (8 i)
Ala
wateke wong suko(8 o)
Nyuda
prayitna ning batin(8i)
Ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok
baliné) kang kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi.
Aja
turu soré kaki (8 i)
Ana
Déwa nganglang jagad (8 a)
Nyangking
bokor kencanané (8 é)
Isine
donga tetulak (8 a)
Sandhang
kelawan pangan (7 a)
Yaiku
bagéyanipun (8 u)
wong melek
sabar narima (8 a)
Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk njur
digathukaké antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing
pangangkah supaya bisaa urip bebrayan.
Sekar gambuh ping catur (7 u)
Kang
cinatur polah kang kalantur (10 u)
Tanpa
tutur katula-tula katali (12
u)
Kadaluwarso
katutur (8 u)
Kapatuh
pan dadi awon (8 o)
Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa
kasembadan. Kelakon duwé sisihan / kulawarga, duwé anak, urip cukup kanggo sak
kulawarga. Mula kuwi wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu
ndandanggula.
Lamun
sira anggeguru kaki (10 i)
Amiliha
manungsa kang nyata (10 a)
Ingkang
becik martabate (8 é)
Sarta
kang wruh ing hukum (7 u)
Kang
ngibadah lan kang wirangi (9 i)
Sokur
oleh wong tapa (7 a)
Ingkang
wus amungkur (6 u)
Tan
mikir paweweh ing lyan (8 a)
Iku
pantes sira guranana kaki (12 i)
Sartane
kawruhana (7 a)
Saka tembung darma/wèwèh. Wong yen wis rumangsa kacukupan uripé, banjur
tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandhang
kacintrakan, mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma/wèwèh marang sapadha -
padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka piwulangé agama lan watak sosialé
manungsa.
Wusnya
tibeng bentala prabu Rahwana (12 a)
Pancasonane
dadi (7 i)
Sirna
tatu nira (6 a)
Tung
tumpulih sedaya (7 a)
Nepak
bau kradha angrik (8 i)
Ndedel
ngawiyat (5 a)
Ngusir
nanendra peksi (7 i)
Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka.
Kang dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha - padha.
Sekar Pangkur kang winarna (8
a)
lelabuhan
kang kanggo wong aurip (11 i)
ala
lan becik puniku (8 u)
prayoga
kawruhana (7 a)
adat
waton puniku dipun kadulu (12
u)
miwa
ingkang tatakrama (8 a)
den
kaesthi siyang ratri (8 i)
Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné
katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa.
Na
ra kena sinelak selak pineluk (12
u)
Mring
kang ngadhang adhang sisip (8 i)
Yen
loro anggepi reku (8 u)
Teman
kether maring ngening (8 i)
Adoh
kae let tan adoh (8 o)
Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong
sak durungé dikubur.
Ngelmu
iku kelakone kanthi laku (12 u)
Lekase
lawan kas (6 a)
Tegese
kas nyantosani (8 i)
setya
budya pangekesing dur angkara (12 a)
BAB III
WASANA
3.1
Dudutan
Macapat iku tembang tradhisional ing tanah
Jawa. Macapat uga nular ana ing kabudayan Bali, Madura, lan
Sundha. Saben bait macapat nduwèni baris kalimat sing diarani gatra, lan saben gatra nduwé sawetara guru wilangan (suku kata)
tinamtu, lan dipungkasi nganggo uni pungkasan sing diarani guru lagu.
Biasané macapat dimaknani minangka maca papat-papat, yaiku cara
maca saben patang wanda (suku kata). Ugo
gunggunging tembang macapat yaiku Mijil, Kinanthi, Sinom, Asmarandana,
Dhandahanggula, Gambuh, Maskumambang, Durma, Pangkur, Megatruh, lan Pocung.
DHAPTAR KAPUTAKAN
Wikimedia. Wb/jv/KawruhBasaJawa/RakitanUkara/Silah-silahing
ukara.incubator.
wikimedia.org/wiki/Wb/jv/Kawruh_Basa_Jawa/Rakitan_Ukara/Silah-silahing_ukara
Kamus
Besar Bahasa Indonesia dalam jaringan
Hinzler
(1994:v-vi)
Sudjarwadi
et al (1980)
Drewes
(1977:198-217)
Koroh
et al. (1977:27-29) dikutip saka Arps (1992:7)
Ras
1982:313
Ras
1982:314
Arps
(1996:51)
PITAKONAN LAN WANGSULAN
A.
Pitakonan
1.
Pripun
caranipun supados murid SD seneng macapat? (Nur Lailatul Azizah, 1401411498)
2.
Punapa
bedane maca-ro lan maca-tri lagu ? (Nurul Badriyah, 1401411055)
3.
Maksudipun
macapat digolongake dados tembang cilik lan tembang tengahan punika pripun?
(Ayu Faridha, 1401411390)
4.
Punapa
bedanipun macapat wonten ing Jawa lan ing Bali, Madura, lan Sundha? (Riza
Islamiyah, 1401411478)
5.
Punapa
bedanipun basa Jawa enggal kaliyan basa Jawa tengahan? (Maulana Dias Putra,
1401411437)
B.
Wangsulan
1.
Kedah
dipunkenalaken kawit alit, dipunpraktekaken saben dinten wonten kelas,
dipundamel lomba macapat supados murid SD termotivasi kagem nyinaoni macapat
menika.
2.
Maca-ro klebu tipe tembang gedhé ingih
menika cacahing bait (pada) saben pupuh saget kurang saking sekawan sauntara
kuwi cacahing sukukata (wanda) jroning saben bait (pada) mboten mesthi sami manut kaliyan ingkang nyiptakake inggih
punika Yogiswara. Menawi
maca-tri menika kalebet tembang tengahan kang miturut ujar diciptakake dening
Resi Wiratmaka, pandhita istana Janggala lan disampurnakake dening Pangeran
Panji Inokartapati lan sedulure.
3.
Macapat
tembang cilik menika kang awujud tembang macapat kang biasane diweruhi kaya ta
Asmarandana, Mijil, Gambuh lan sapiturute kang gadhahi paugeran Guru Gatra,
Guru Lagu lan Guru Wilangan. Dene Macapat tembang Tengahan menika saget awujud
kidung, Kidung Sinom lan liya-liyane, uga puisi tradhisional jroning basa Jawa
Tengahan.
4.
Bedanipun
inggih punika wonten basanipun, menawi wonten ing Jawa migunakake basa Jawa lan
menawi wonten ing Bali, Madura lan Sundha migunakake basa daerahe
piyambak-piyambak.
5.
Basa Jawa
Tengahan menika wonten mulai abad 13 lan Basa Jawa Anyar menika wonten mulai
abad 16.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar